«Ժամանակակից գրողները պետք է ավելի ուշադիր լինեն խոսքի նկատմամբ և հասկանան այդ խոսքի զորությունը»

«Իրատեսի» հյուրը գրականագետ, բանասիրական գիտությունների թեկնածու, ԵՊՀ դոցենտ ՀԱՅԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆՆ է, զրույցի թեման՝ ժամանակակից գրականությունը:

-Ի՞նչ կասեք ժամանակակից գրականության առանձնահատկությունների մասին:
-Ժամանակակից գրականություն ասվածը լայն հասկացություն է. տարբեր սերունդներ ունենք, կա արձակ, պոեզիա, կան առանձին խմբեր, որոնք ունեն ստեղծագործական իրենց սկզբունքներն ու հետաքրքրությունների շրջանակը: Ընդհանուր առմամբ, կարող ենք ասել, որ ժամանակակից երիտասարդական պոեզիան երբեմն փորձարարության տպավորություն է թողնում: Ձգտում են ինչ-որ նորություններ բերել, հետ չմնալ համաշխարհային գրականության ընթացքից: Կան ձևեր, որոնք հաճախ վերցվում են այլ գրականություններից, բայց համապատասխան տեղային բովանդակություն չի ստեղծվում, ըստ այդմ էլ ունենում ենք ձևաբովանդակային առումով չամբողջացող ստեղծագործություններ: Դրանք չունեն թեմատիկ-գաղափարական այն ամբողջությունը, որ ընթերցողին հետաքրքիր լինեն, կարողանան ինչ-որ իմաստով մրցակցության մեջ մտնել դրսի գրականության հայտնի օրինակների հետ: Այսինքն, փնտրման շրջան է, որ հետանկախությունից է թերևս սկսվել ու այսօր էլ շարունակվում է: Մեր հեղինակները փորձում են գտնել իրենց, գտնել իրենց ընթերցողին, որոշ դեպքերում` հարմարվել ընթերցողական պահանջներին, որոշ դեպքերում էլ` ստեղծագործել այնպես, որ տարբերվեն, զարմացնեն: Խոսքը հատկապես երիտասարդ ու միջին սերնդի մասին է, ավագները, բնականաբար, ունեն իրենց ձեռագիրը թե՛ պոեզիայում, թե՛ արձակում, բազմաթիվ գրքերի հեղինակ են: Բայց խնդիր ունենք այս հեղինակների գործերը ընթերցողին հասցնելու:
-Կարո՞ղ ես քո ժամանակի մեջ արժևորել գրողին, թե՞ ժամանակի մաղով անցնելուց հետո են երևում լավն ու վատը, մնայունն ու անցողիկը:
-Դրանք ընդունված հասկացություններ են, որ արվեստագետն իր կենդանության օրոք, որպես կանոն, ինչպես հարկն է չի գնահատվում, ժամանակ պիտի անցնի: Կարծում եմ՝ մի փոքր արդեն ժամանակավրեպ են այդ պնդումները: Հիմա շատ ուրիշ իրողություններ կան. գրողը կարող է հրատարակչությունների, գրական գործակալների ակտիվ գործունեության արդյունքում հանրահռչակվել, գրքեր վաճառել մեծ տպաքանակներով, արժևորվել նաև կենդանության օրոք: Եվ հակառակը` հեղինակը կարող է շատ տաղանդավոր լինել, բայց մահից հետո գովազդային արշավ չլինի ու մոռացվի: Ժամանակներն այլ են, շատ բան կախված է գովազդից, նույնիսկ տաղանդն այդքան էական չէ:
-Ժամանակակից արտասահմանյան գրականությունը թարգմանաբար ներկայացնելու միտում կա այսօր: Հնարավո՞ր է չսխալվել և հրատարակել գլխավորապես լավը, արժեքավորը:
-Նախասիրությունները շատ տարբեր են, գրականությունը` բազմազան: Շատ գրքեր կան, որ ես չեմ հավանում, բայց դեմ չեմ, որ դրանք թարգմանվեն: Դա ընդհանուր շարժում է, շատ կարևոր ու հետաքրքիր, և իսկապես մենք այսօր թարգմանական մեծ վերելքի ականատեսն ենք: Ընդհանրապես, եթե դիտենք հայ գրականության պատմության ընթացքը, կտեսնենք, որ վերելքները սկսել են թարգմանության այսպիսի զարթոնքով: Ամենավառ օրինակը 5-րդ դարի գրականությունն է: Կարծում եմ՝ թարգմանական դաշտի աշխուժացումը կնպաստի նաև մեր գրականության զարգացմանը: Որքան շատ թարգմանություններ լինեն, այնքան կբարելավվի մեր լեզուն, կզարգանա գրական հայերենը, նոր մտքեր, գաղափարներ, հասկացություններ կհայացվեն: Այդ տեսանկյունից, չեմ կարծում, թե սխալվելու խնդիր կա: Փոքրաթիվ ընթերցողները, կարծում եմ, այնքան պատրաստված են ու տեղեկացված, որ դժվար թե պատահական գրքեր գնեն:
-Հարցի հակառակ կողմին անդրադառնանք: Հոգ տանո՞ւմ ենք, որ հայ ժամանակակից գրականությունը հանրահռչակվի դրսում:
-Այս դեպքում թարգմանության խնդիր ունենք, օրինակ, Լևոն Խեչոյանը, Հովհաննես Գրիգորյանը, Վահե Արսենը, երիտասարդ շատ հեղինակներ թարգմանվում են, ներկայացվում: Գուրգեն Խանջյանի «Ենոքի աչքը» վեպը թարգմանվել է, ու գործակալություն կա, որ զբաղվում է այս վեպի հանրահռչակմամբ: «Ամազոնում» նույնպես գրքեր ունենք ներկայացված: Պետք է ուղղակի որակյալ թարգմանություններ լինեն, և հրատարակչությունները, գրական գործակալները ակտիվ աշխատանք տանեն, որ գրքի ցուցահանդեսներում, տոնավաճառներում մեր հեղինակները ինչպես հարկն է ներկայացվեն:
-Նոր թարգմանություններում մեզ հայտնի գրքերի, հեղինակների, գրքի հերոսների անունները թարգմանվում են բնագրից և այլ կերպ են տառադարձվում: Իբրև օրինակ` «Սարյակ մի սպանիրը» «Զանգակ» հրատարակչությունը թարգմանել է «Ծաղրասարյակ սպանելը…» վերնագրով: Առաջինը ավելի հայտնի է, երկրորդը դեռ պետք է շրջանառության մեջ դրվի: Երբեմն էլ նույն վեպը միաժամանակ թարգմանվում է տարբեր անուններով: Երբ, օրինակ, լրագրողը որևէ նյութ է պատրաստում, կարող է երկընտրանքի առաջ կանգնել:
-Շեքսպիրը և այլ հայտնի գրողներ տասը-քսան տարին մեկ նորից թարգմանվում են տարբեր լեզուներով: Սա բնականոն է ու միայն միջնորդ լեզվի հետ չի կապված: Լեզուն զարգանում է, փոփոխվում, ընթերցողական ընկալումներն են փոխվում, ժամանակները, ու նոր թարգմանությունների կարիք է առաջանում:
Կոնկրետ «Զանգակ» հրատարակչության պարագայում փորձում ենք հնարավորինս մոտ լինել բնագրին, հնարավորինս ճիշտ տառադարձել, հատկապես անունների պարագայում: Քննարկումներ մեզ մոտ շատ են լինում, ամիսներով գրքերը չեն հրատարակվում` հենց այսպիսի անունների ճիշտ տառադարձության հետ կապված: Լրագրողներին ես խորհուրդ կտայի վերջին տարբերակն ընտրել: Պետք է նոր թարգմանությունը և արտահայտության նոր ձևերը շրջանառության մեջ դնել, կարծում եմ, մեծ խնդիր չէ, հնարավոր է հաղթահարել: Գիտական տեքստերի մեջ, օրինակ, եթե նոր թարգմանություններ կան, հղում են տալիս վերջին հրատարակությանը:
-Գրականության դերի մասին ի՞նչ կասեք: Կարո՞ղ է գրական գործն ավելի լավ դարձնել կյանքը:
-Րաֆֆին ասում է. «Մի լավ գիրք կարող է փրկել մի ամբողջ ազգ»:
Գրողները մեծ մասամբ հավատում են իրենց խոսքի զորությանը: Ես` որպես գրականագետ, շարքային ընթերցող և գրասեր, իհարկե, հավատում եմ, որ լավ գրականությունը կարող է փոխել կյանքը, մարդկանց մտածողությունը: Գրականությունը ոչ միայն արտացոլում է իրականությունը, այլև կերտում է, գտնում է իրականության մեջ նոր իմաստներ, նոր գաղափարներ ու տարածում դրանք: Անպայմանորեն վերափոխիչ, արարչագործ ուժ ունի գրականությունը: Ժամանակակից գրողները պետք է ավելի ուշադիր լինեն խոսքի նկատմամբ և հասկանան այդ խոսքի զորությունը:
-Իսկ եթե խոսենք գրողի հասարակական ակտիվությա՞ն մասին, այսինքն, այն գրողի, որ անտարբեր չէ իր շուրջը տեղի ունեցող հասարակական-քաղաքական զարգացումների, երկրում առկա խնդիրների նկատմամբ, և ում խոսքին սպասում է հանրությունը: ՈՒնե՞նք այդպիսի գրող, թե՞ հիմնականում պասիվ են:
-Պետք է տեսնենք, թե ինչպիսի ակնկալիքներ ունի հասարակությունը գրողից, ընդհանրապես` մտավորականից: Ավանդույթի ուժով դեռ համարում ենք, որ գրողը առաջնորդող է, բայց ի՞նչ է նշանակում առաջնորդել` քայլել միտինգավորների շարքերի առջևո՞վ, հրապարակներում ելո՞ւյթ ունենալ, թե՞ ուղղակի քո գաղափարներով, քո գրականությամբ առաջնորդել այդ հասարակությանը: Ինձ համար ավելի ընդունելի է երկրորդ տարբերակը, բայց մենք ինֆորմացիոն այս հեղեղի մեջ գրողի խոսքը հասանելի դարձնելու խնդիր ունենք: Այնպես որ, այդ պակասը կապված է ոչ միայն գրողի պասիվության հետ, այլև տեղեկատվական դաշտի, հասարակության զարգացման և հարակից այլ հանգամանքների: Մյուս կողմից, գրողը զգում է, որ իր խոսքը կորցնում է հանրային նշանակությունը: Հրանտ Մաթևոսյանը դեռ 90-ականներին էր ասում այդ մասին: Քաղաքական, սոցիալական բարդ պայմանները խեղդում են գրականությունն ու մշակույթը: Մեր հասարակությունը կարիք ունի նախ ճանաչելու գրողին գրականությամբ, ոչ թե գնահատելու իշխանության կամ շենքը քանդելու դեմ ելույթներով:
-Ի՞նչ կասեք գրականություն-կինո կապի մասին: Շատ գրական գործեր մեծ համբավ են վայելում, երբ էկրանավորվում են: Մենք, կարծես, երկու ոլորտում էլ թերանում ենք:
-Իսկապես գրականություն-կինո կապը մեզ մոտ զարգացած չէ, որովհետև ռեժիսորները ծանոթ չեն ժամանակակից հեղինակների գործերին, գուցե նաև հարմար գործեր չեն գտնում: Բայց ի՞նչ ֆիլմեր ենք նկարահանում, հիմնականում՝ կատակերգություններ` մասսայական դիտողին հետաքրքիր և մատչելի, իսկ եթե վերցնենք Լևոն Խեչոյանի արձակը` գաղափարական բարդ հարցադրումներով, դա կարո՞ղ է ժամանակակից դիտողին հետաքրքիր լինել: Մենք այսօր դեռ զվարճանքի մակարդակի վրա ենք: Ռեժիսորները, պրոդյուսերները նախընտրում են թեթև, հանգիստ, արագ նկարահանվող ֆիլմ ստեղծել, որ հետո շատ արագ էլ կարողանան իրենց ներդրած գումարները հետ բերել: Այսօրվա կինոյի պահանջներին եթե նայենք, երևի պետք է ժամանցային, դետեկտիվ վեպեր գրվեն, որ բավարարեն հասարակության ճաշակը, ռեժիսորներն էլ ֆիլմեր նկարահանեն դրանց հիման վրա:
-Դասականներին պատվանդանից ցած բերելու տարատեսակ ֆեյսբուքյան ֆլեշմոբերին, գրական քննարկումներին ինչպե՞ս եք վերաբերվում: Օրինակ, բավական նորաձև է դարձել Սևակին, Շիրազին, Կապուտիկյանին քննադատելը:
-Ես կեղծ դասականությանը դեմ եմ, բայց նրանք, ովքեր քննադատում են խորհրդային շրջանի գրողին, պետք է նախ և առաջ ծանոթ լինեն այդ գրականությանը: Չեմ կարծում, թե անցյալում միայն կեղծ հեղինակություններ են ստեղծվել ու դրվել պատվանդանի վրա, մարդիկ այսօր էլ կարդում են Շիրազ, Սևակ, Կապուտիկյան: Նրանց ստեղծագործությունները ընթերցման ու նորովի արժևորման իրավունք ու կարիք ունեն, դեռ էլի կտպագրվեն ու կգնահատվեն: Մարդիկ ազատ են իրենց կարծիքը հայտնելու հարցում, բայց պետք է նախ ծանոթ լինեն հեղինակին: Հաճախ տեսնում եմ, որ մեկ-երկու ստեղծագործություն գիտեն, բայց նորաձև է ասել, որ այս հեղինակները անցած էտապ են և այլն: Պրոֆեսիոնալ ընթերցողի հատկանիշներ են պետք, որ կարողանան օբյեկտիվորեն գնահատել գրականությունը:
-Հաճախ է խոսվում, որ «Գարունը» մեծ դեր է ունեցել գրական սերնդի ձևավորման գործում: Այսօր կա՞ որևէ պարբերական, որ կարող է նման դերակատարություն ստանձնել:
-Այսօր չկա մեկ օրգան, պաշտոնական մեկ հարթակ, որ մարդիկ ձգտեն այդտեղ հրատարակվել, խոսքը միայն այդտեղից հնչի ու մեծ արժեք ունենա:
Ամենուր, ամեն քայլափոխի, հեռուստատեսությամբ, էլ չասեմ` բլոգներում, ֆեյսբուքում մարդիկ կարող են իրենց կարծիքն արտահայտել: Մի ժամանակ «Գարունն» էր, հետո` «Նարցիսը», այսօր «Անդինը», «Գրանիշը»: Հեղինակները, իհարկե, խմբավորվում են այս ամսագրերի շուրջը, ընթերցողների որոշակի շրջանակ ունեն, բայց առաջնորդող մի բան չի կարող լինել: Իրավիճակն է փոխվել, գուցե ապագայում լինի մի գրական ամսագիր, որ կարողանա համախմբել գրական դաշտը: Բայց` դժվար: Խնդիրը ոչ միայն գրական ամսագիրն է, այլև տեղեկատվական իրականության փոփոխությունը:
-Ի՞նչ կասեք Ձեր ծրագրերի մասին:
-Զբաղվում եմ առավելապես էպոսի ուսումնասիրությամբ, սակայն բազմաթիվ հոդվածներ ունեմ արդի գրականության մասին: Ապագայում շարունակելու եմ հոդվածներ հրապարակել գրականության տարբեր խնդիրների վերաբերյալ, առաջիկա տարում գուցե էպոսի ու գրականության հարաբերության մասին գիրք հրատարակեմ: Հույս ունեմ, որ ժամանակ կգտնվի` շատ տարբեր աշխատանքների մեջ գիտական աշխատանքը ամբողջացնելու և ընթերցողին ներկայացնելու համար:

Զրուցեց
Արմինե ՍԱՐԳՍՅԱՆԸ

Լուսանկարը`

Անահիտ ՀԱՅՐԱՊԵՏՅԱՆԻ

Հեղինակի նյութեր

• Պատմության վկաները
• Վերացող ծաղիկներ
• Ձեռք մեկնելու գաղափարը առաքելության վերածվեց
• «Մի նայեք, որ փոքր է մեր երկիրը, եթե արդուկով այս սարերը հարթեցնեք, Չինաստանից մեծ կլինի»
• «Բանկ օտոման» գործողությունը ժամանակին ցնցել էր ամբողջ Եվրոպան
• «Դրսից մեզ վրա կա­րող են ազ­դել միայն ներ­սի գոր­ծիք­նե­րով»
• «Ե­րե­սուն տա­րի ձգ­վեց մեր ան­կա­խու­թ­յան պատ­մու­թ­յու­նը, մենք շա­հե­ցի՞նք»
• Մշա­կույ­թը հեռ­վից հե­ռու պահ­պա­նե­լու հույ­սով
• Անի­մա­ցիան, աշ­խարհն ու մենք
• «Մեր տա­րածք­նե­րը փոք­րա­ցան, ո­րով­հետև այդ­պես էլ չհաս­կա­ցանք, որ պետք է խմենք մեր բա­ժա­կով»
• Արվեստի ուժը
• Նոր մա­տե­նա­շա­րը ներ­կայաց­նում է արևմտա­հայ և ս­փ­յուռք­յան գրող­նե­րի
• Բե­մը կեն­դա­նու­թ­յուն է ստա­նում ա­ռայժմ միայն մա­նուկ­նե­րի հա­մար
• «Գիրք սիրողների համար սա իսկական մկնդեղ է` հյութեղ ու անտանելի»
• Հա­մաշ­խար­հա­յին դա­սա­կան­նե­րի ստեղ­ծա­գոր­ծու­թ­յուն­նե­րը՝ դու­դու­կով
• «Բնակ­չու­թ­յու­նը պատ­րաստ չէ, բայց տար­վում են աշ­խա­տանք­ներ»
• Ամա­նո­րի գի­շե­րը դի­մա­վո­րե­լու են ե­կե­ղե­ցում
• «Ջա­զի մեջ զգաց­վում է ապ­րածդ ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը»
• «Ե­թե չլի­ներ Փե­լե­շ­յա­նը, կար­ծում եմ, դեռևս գտած չէի լի­նի կի­նո­յում իմ ու­ղին»
• «Հու­շար­ձան­ներն այդ տա­րածք­նե­րի պատ­կա­նե­լու­թ­յան անձ­նագ­րերն են»

Մեկնաբանություններ